Όλα να μου είναι ευκαιρία για άπλωμα,
δεν θέλω άλλη χρησιμότητα ούτε στον
στον κόσμο, ούτε στους ανθρώπους.
                                                                                                 
Στερνή μου γνώση να σ’ είχα πρώτα, λέει ο απλός άνθρωπος για κάποια λανθασμένη επιλογή του.

Έχουνε γνώση οι φύλακες. Φράση που χρησιμοποιείται για να δείξει πως υπάρχει πρόβλεψη, επαγρύπνηση.

Γνώθι σ’ αυτόν. Γνωμικό γραμμένο στα προπύλαια του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Να έχεις δηλαδή σαφή γνώση περί των δυνάμεών σου και του προορισμού σου.

Γνώμη δύναται να έχουν άπαντες, γνώσιν δια να έχουν γνώμη έχουν; Ερωτά ο Πλάτωνας ασκώντας κριτική στη Δημοκρατία.

Η γνώση είναι δύναμη, μας είπε η φιλοσοφία. Η μόνη άμυνα εναντίον του κόσμου είναι η βαθιά γνώση γι’ αυτήν.

Δέντρο της γνώσης λεγόταν το δέντρο από το οποίο απαγόρευσε την τροφή στους ανθρώπους ο Θεός (γιατί άραγε;).

Τελικά, τι είναι η γνώση και ασχολούνται με αυτήν, από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και σήμερα, απλοί άνθρωποι, επιστήμονες, φιλόσοφοι, ακόμα και ο Θεός;

Μια πληροφορία, ένα βίωμα, ενδεχομένως και συναισθηματικό, μια παρατήρηση, ακόμα και επισταμένη, είναι γνώση; Όχι.

Όλα αυτά και ακόμα άλλα αποτελούν το ερέθισμα προκειμένου ο νους να επεξεργασθεί την πληροφόρηση, την παρατήρηση ή τη βιωματική κατάσταση και να την εξελίξει σε συμπέρασμα που θα έχει γενική παραδοχή. Το τελευταίο συνιστά γνώση.

Γι’ αυτό και ο Bolzano (μεγάλος μαθηματικός, φιλόσοφος) χαρακτήρισε τη γνώση ως κρίση αληθινή. Η νόηση δηλαδή από τις παραστάσεις δημιουργεί τις έννοιες, που με τον συσχετισμό τους δημιουργούνται κρίσεις, με τον συσχετισμό των κρίσεων, δηλαδή συλλογισμών, δημιουργούνται νέα συμπεράσματα και μ’ όλα αυτά φτάνει ο νους σε πιο σύνθετες νοητικές ενέργειες, που έχουν αποτέλεσμα τη γνώση.

Για να αποκτήσει όμως αυτή γενικό κύρος, να είναι αληθινή δηλαδή, έχει παρέμβει η λογική, ελέγχοντας αν οι κρίσεις και οι συλλογισμοί είναι σωστοί ή όχι, και τότε πλέον παίρνει την πιστοποίηση, αποκτά στερεότητα και έχει γενική αποδοχή.

Όταν βέβαια το νοητικό επίπεδο είναι από κάποιο σημείο και πάνω, τότε δεν αποκτάμε απλώς γνώσεις, αλλά κατακτάμε τη γνώση, οικοδομούμε την επιστήμη.

Κυρίαρχο ρόλο στη διαδικασία απόκτησης της γνώσης έχει ο νους. Για να εμβαθύνουμε, πρέπει να τονίσουμε, όπως μας λέει η φιλοσοφία, πως ο άνθρωπος γνωρίζει τα πάντα (αντικείμενα ή γεγονότα) με τη συνείδησή του, συνειδητοποιεί όμως με τη νόηση, την αντίληψη και την αίσθηση (εμπειρία).

Με τη νόηση σκέπτεται και αποδέχεται ως αληθινό ένα επιχείρημα ή μία απόδειξη, με την αντίληψη αντιλαμβάνεται μία μουσική φράση, ενώ με την εμπειρία εισέρχεται στη συνείδηση η μορφή, οπτική ή ακουστική ή δια της αφής ενός αντικειμένου ή γεγονότος.

Ποια όμως, η νόηση ή η αίσθηση, δέχεται το πρώτο ερέθισμα προς τη γνώση; Είναι ο ορθολογισμός ή η εμπειριοκρατία που κυριαρχούν ως θεωρία για την απαρχή απόκτησης της γνώσης;

Από τους αρχαίους χρόνους η φιλονικία καλά κρατεί. Ο Παρμενίδης διδάσκει απόλυτη δυσπιστία στις αισθήσεις. Από αυτές, λέει, πηγάζουν κάθε λογής πλάνες που τυφλώνουν τους ανθρώπους, και μόνο ο νους με τη γλώσσα (ο λόγος δηλαδή) είναι ο έμπιστος οδηγός προς την αλήθεια. (Ότι οι αισθήσεις δεν είναι πάντοτε αξιόπιστες έχει διαπιστωθεί. Ένα εξέχον παράδειγμα αποτελούν οι ψευδαισθήσεις· ειδικά οι οφθαλμαπάτες έχουν μελετηθεί διεξοδικά).

Ο Πλάτωνας πάλι δίνει τα πρωτεία στον λόγο.

"Νόος ορά και νόος ακούει, τα άλλα κωφά και τυφλά", μας λέει ο Πυθαγόρας, αλλά και ο Καρτέσιος σε μια του απάντηση: "Δεν είναι το μάτι που βλέπει τον καθρέπτη, αφού ούτε αυτό το ίδιο βλέπει τον εαυτό του. Μόνο το πνεύμα γνωρίζει και τον καθρέπτη και το μάτι και τον εαυτό του."

Την αντίθετη άποψη, υποστηρίζοντας ο Δημόκριτος, μας λέει ότι: "Οι αισθήσεις είναι τα παράθυρα της ψυχής, τα ανοικτά στον κόσμο των αντικειμένων."

Η ψυχή είναι άγραφος χάρτης προς απογραφή, υποστηρίζει. Tabula Rasa το είπαν αργότερα οι Ευρωπαίοι σοφοί.

Και επειδή η αλήθεια βρίσκεται ανάμεσα, ο Καντ συμβίβασε τα πράγματα με την κριτική φιλοσοφία του λέγοντας μας πως η γνώση επιτυγχάνεται όταν βάλεις κάτω από τους κανόνες της νόησης τα δεδομένα της εμπειρίας.

Αίσθηση και έννοια είναι γι’ αυτόν στοιχεία της γνώσης και κάθε μία μόνη της δεν μπορεί να μας δώσει τη γνώση. Με την αίσθηση μας δίνονται τα αντικείμενα, με τον λόγο όμως νοούνται αυτά. "Ιδέες χωρίς περιεχόμενο είναι κενές, εντυπώσεις της αίσθησης είναι τυφλές", συμπληρώνει.

Η εμπειρία είναι θαυμαστή για τον πλούτο της, πηγή ειδήσεων, όμως η γενίκευση που επιτυγχάνεται με το νου θα μας δώσει γνώση θεωρητική, αξιόλογη και πρακτικά χρήσιμη. Προς την αλήθεια της πραγματικότητας μάς οδηγεί η νόηση με τις συνθέσεις της και όχι η εμπειρία με τις διαπιστώσεις της.

Το νερό, για παράδειγμα, είναι σύνθεση από δύο μέρη υδρογόνου και ένα μέρος οξυγόνου. Γνώση ακριβέστερη και πληρέστερη από αυτήν δεν θα μας δώσει η εμπειρία πως το νερό λιώνει τη ζάχαρη και ξεδιψάει. Είναι η επιστήμη της χημείας που εντάσσει τη γνώση για το νερό σε ένα ενιαίο σύνολο γνώσεων, με εσωτερική οργάνωση, αντικειμενικά δεμένων μεταξύ τους, ενώ τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι μεν κρίσεις αληθινές, όμως δεν αναπαύουν τη συνείδηση, δεν της αρκούν. Εδώ βρίσκεται και η διάκριση ανάμεσα στο ουσιώδες και το επουσιώδες.

Κρίση καθολική είναι του τύπου: όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί. Απόδειξη δεν μπορεί να κάνει η εμπειρία. Δεν επαρκούν οι θάνατοι μυριάδων τρισεκατομμυρίων ανθρώπων. Απόδειξη κάνει η φυσιολογία. Βεβαιώνει με τα πορίσματά της πως πάνω στην οργανική σύσταση του ανθρώπου είναι γραμμένος ο θάνατός του.

Η επιστημονική γνώση έχει μέσα της πνευματική πειθαρχία και η ανθρώπινη συνείδηση τη δέχεται ελεύθερα, την αναγνωρίζει και προσαρμόζεται στα όριά της. Η επιστήμη, όπως τη διαμόρφωσε και την καλλιεργεί ο πολιτισμός μας, θεμελιώνεται πάνω σε μερικές αρχές που ρυθμίζουν τη σκέψη μας. Αυτές έχουν γενικό χαρακτήρα, δεν πηγάζουν από την εμπειρία. Είναι μεθοδολογικές αρχές που ο νους, το πνεύμα, θέτει στον εαυτό του για να ρυθμίζουν την κίνησή του όταν κάνει την πράξη της γνώσης.

Συστηματική προπόνηση του πνεύματος και μεθοδική άσκηση του νου μάς προτείνει η μαθηματική επιστήμη προκειμένου να αυξηθούν οι δυνατότητες των δραστηριοτήτων της συνείδησης. Με αυτόν τον πνευματικό αθλητισμό περιμένουμε η συνείδηση να γίνει ικανή για το μεγάλο κατόρθωμα, τη γνώση. Τα μαθηματικά δεν μας δίνουν γνώση, κάνουν προπόνηση στον στοχασμό για τη γνώση. Χαρακτηριστική είναι η φράση του Einstein: "Τα μαθηματικά, προϊόν ανθρώπινης σκέψης, ανεξάρτητα από την εμπειρία, προσαρμόζονται με αξιοθαύμαστο τρόπο στα αντικείμενα της πραγματικότητας."

Η γνώση της Ιστορίας προσφέρει την πιο αληθινή πολιτική διαπαιδαγώγηση, μας είπε ο Πολύβιος, και έχει δίκιο. Το ιστορικό παρελθόν πρέπει να εξετάζεται με προσοχή και επιμέλεια, όχι τόσο για την αξία του καθαυτού, αλλά διότι "φωτίζει" το παρόν και το μέλλον, δηλαδή μας εξηγεί το παρόν και μας προϊδεάζει για το μέλλον.

Βέβαια, η επιστήμη σκοπό έχει την οργανωμένη γνώση. Πώς όμως πρέπει να κινείται; Οι προθέσεις της να έχουν στόχο την αλήθεια ως ίδια αξία ή να θεωρεί πως η γνώση είναι το αγαθό της ζωής, άρα έχει ωφελιμιστική αξία; Γιατί υπάρχουν και εδώ δύο διαφορετικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις.

Η κριτική απαντά: Ούτε η σκέψη να είναι υποταγμένη στις ανάγκες της πρακτικής ζωής και από αυτό να παίρνει αξία, ούτε ότι κάθε ανθρώπινη γνώση προορίζεται να προσφέρει στη συνείδηση θεωρητική ικανοποίηση. Η "πρακτική" χρησιμότητα των επιστημονικών αληθειών είναι συνυφασμένη με τη θεωρητική τους αξία. Σε αυτήν την τελευταία πρέπει να δώσουμε προτεραιότητα, δηλαδή οι θεωρητικά αξιόλογες επιστημονικές προτάσεις έχουν και πρακτική χρησιμότητα, το αντίθετο δεν συμβαίνει πάντα.

Η ανθρώπινη γνώση! Είναι η έκρηξη που φωτίζει την άβυσσό μας από καιρό σε καιρό.

Σας χαιρετώ, εις το επανιδείν.